Het heuglijk moment is daar, Eisendrath, een verzonken familie (1845-1945) heeft de drukkerij verlaten. De komende dagen vindt de distributie plaats.
Aan allen die via Voordekunst.nl een bijdrage hebben geleverd en daardoor recht hebben op één of meer boeken; mocht je over een week nog niets hebben ontvangen, laat het dan svp even weten ([email protected]).
Nogmaals mijn immense dank aan alle donateurs. Het resultaat is overweldigend.

Een maand geleden begon op deze plek de crowdfunding die het mogelijk moest maken om Eisendrath, een verzonken familie (1845-1945) van manuscript tot boek te maken. Vele tientallen mensen deden een duit in het zakje en maakten daardoor de uitgave mogelijk. Dank aan u allen!
Vandaag loopt de inzamelactie af, op 28 april aanstaande verschijnt het boek. Iedereen die in ruil voor zijn/haar bijdrage recht heeft op een tegenprestatie in drukwerkvorm zal die in de daarop volgende dagen thuis ontvangen. Met de anderen worden afspraken op maat gemaakt.
Ter afsluiting plaats ik hieronder enkele foto's waarop alle hoofdpersonen uit het boek zichtbaar zijn. Ze zijn gemaakt in voor hen gelukkiger tijden - de jaren dertig van de vorige eeuw - en hebben geen plek gekregen in Eisendrath, een verzonken familie. Ik ben benieuwd naar de reacties op het eindresultaat. Schroom niet om te reageren via [email protected]. Waarschuwing vooraf: met name de tweede boekhelft bevat nauwelijks lichtpuntjes. Het is wellicht beter om vlak voor het slapen gaan andere afleiding te zoeken.
Op de foto's zijn achtereenvolgens te zien:
*Emma Juchenheim met haar dochter Selma Eisendrath en haar kleinkinderen Rolf en Lidy.
*Iris Eisendrath (rechts) met enkele vriendinnen.
*Maja en Lidy Eisendrath.
*Hans Juchenheim, Bernard Eisendrath, Emma Juchenheim, Lore Juchenheim.

Tijdens het schrijven van mijn boek vielen me soms parallellen op tussen toen en nu. Met name de wijze waarop eind jaren dertig groepen werden ontmenselijkt en vluchtelingen behandeld, doet denken aan hedendaagse taferelen.
Met de Paasdagen in aantocht publiceer ik hier een vergeefs verzoek dat Bernard Eisendrath begin april 1939 zond aan een Nederlands opvangtehuis voor joodse vluchtelingenkinderen. Zijn Duitse neefje Hans en nichtje Lore verbleven daar en mochten, ondanks smeekbedes, niet worden ondergebracht bij hun Zaanse familieleden. Sterker, hoewel ze daar niemand kenden, was het de bedoeling dat ze zo snel mogelijk werden doorgestuurd naar een nog verder gelegen buitenland, Groot-Brittannië of de Verenigde Staten bijvoorbeeld. Uit het oog, uit het hart. In ieder geval van de Nederlandse overheid.
De nazistische inval in Nederland voorkwam alle plannenmakerij. Hans en Lore Juchenheim werden teruggevoerd naar Hitler-Duitsland, met fatale gevolgen.

Over twee weken rolt Eisendrath, een verzonken familie (1845-1945) van de drukpers. Maar ook voor en na die tijd zal er aandacht zijn voor dit Zaandamse gezin. Om te beginnen op 20 april. Dan verschijnt er eveneens een boek waarin een rol is weggelegd voor de Eisendraths.
Vorig jaar benaderde de stichting Joodse Huizen me met de vraag om voor deel 3 van het gelijknamige boek een hoofdstuk te leveren waarin een vooroorlogs huis met joodse bewoners een rol speelt. Ik koos ervoor om de Eisendraths in de jaren dertig van de vorige eeuw te belichten.
Het eerste exemplaar van Joodse Huizen 3 wordt op 20 april overhandigd aan Andere Tijden-presentator Hans Goedkoop. Dat gebeurt in de synagoge van de Liberale Joodse Gemeente in Amsterdam.
Op 3 mei krijgt de familie op een andere manier aandacht. In hun voormalige woning aan de Zaandamse Botenmakersstraat 108 verzorg ik die dag drie maal een inleiding, dit keer in het kader van het project Open Joodse Huizen. Ik zal die dag het een en ander vertellen, wat voorlezen en foto’s tonen die het boek over de Eisendraths niet hebben gehaald.
De aanvang van dit door het 4/5-meicomité Zaanstad georganiseerde project is om 10.30, 11.30 en 13.30 uur. Aanmelden is niet nodig en de entree is vrij (maar zodra het vol is gaat de deur op slot). Op nummer 82 in dezelfde straat is diezelfde dag en idem tijden overigens ook de voordeur ontsloten. Ter plekke wordt het aangrijpende verhaal verteld van het echtpaar dat daar in 1943 was ondergedoken.
U bent welkom.

Merkwaardig genoeg is op de bewaard gebleven foto’s van de familie Eisendrath zelden iets van hun onderkomen te zien. Als Bootenmakersstraat 108 al zichtbaar is, is het een fragment. Een donker kiekje van ‘omi’ Juchenheim en twee huishoudelijke hulpen in de hal op de begane grond. Een glimp van wat de omheining van hun woning zou kunnen zijn. De muur van, vermoedelijk, hun huiskamer. Fotograferen was in de jaren twintig en dertig vaak portretteren. Mensen ogen veelal stijfjes, (glim-)lachen is er vaak niet bij.
Des te opvallender dat ik juist van de Eisendraths zoveel beelden bezit waarop ze te zien zijn als losse en goedgehumeurde mensen. Zoals deze, met Maja Eisendrath op een fiets naast haar ouderlijk huis.

Deze week ontving ik onderstaande mooie portretfoto van Dick Meyst (dank!), een van de vele vrienden van de dochters Eisendrath. Ik was in het kader van mijn boek naar hem op zoek geweest, hopend dat hij – geboren in de jaren twintig – nog zou leven. De hoop bleek al snel tevergeefs. Dick Meyst was ziekelijk en stierf al voor zijn veertigste. Hij heeft toch mijn boek gehaald, mede het resultaat van een ontroerende brief van zijn hand uit 1943.
Bijna alle door mij gezochte getuigen uit de jaren twintig, dertig en veertig zijn inmiddels overleden. Twee jaar geleden leek ik even beet te hebben toen op internet een helper van de Eisendraths - we spreken 1943 - naar voren kwam. Hoewel hoogbejaard beheerde hij een eigen website. Hij woonde in Italië. Ik mailde hem en toen dat niets opleverde, stuurde ik een brief. Tevergeefs. De post kwam ongeopend retour, mijn vragen bleven onbeantwoord. De uitgever waar hij ooit een boek publiceerde had al jaren geen contact meer met hem. En de door mij gevonden site werd niet meer aangevuld. Ik was net even te laat.
Desondanks; ik heb geluk gehad. Verspreid over de aardbol trof ik getuigenissen aan. Ze kwamen in de vorm van een enkeling met sterke herinneringen aan die joodse familie uit Zaandam, tientallen foto’s en steeds meer brieven en kaarten. Zoals die hieronder van Selma Eisendrath uit kamp Westerbork bijvoorbeeld, waarvan fragmenten het boek haalden. Er resteren vragen – zo gaat dat nu eenmaal bij dit soort zoektochten –, maar uiteindelijk heb ik het verhaal over de familie Eisendrath vrijwel rond gekregen en daarmee een blijvend portret van hen geschetst. Ik ben benieuwd naar de reacties.
Nog een paar weken geduld…

Als relatief welgestelde familie hadden de Eisendraths de beschikking over huishoudelijke hulpen en oppas voor de kinderen. Een deel van hun personeel kwam uit Westfalen – de Duitse regio waar de voorouders van de familie Eisendrath opgroeide –, een ander deel uit Nederland. Het verloop was groot, meestal omdat de jonge meisjes binnen enkele jaren in het huwelijk traden. Eentje ging er met het familiegeld vandoor en raakte daardoor haar baan kwijt. Anderen moesten in 1941 plaatsmaken, omdat ze als ‘ariërs’ niet meer voor joden mochten werken.
Tot mijn geluk vond ik negen jaar geleden een dame terug die 75 jaar eerder bij de Eisendraths in dienst trad. Op haar dertiende of veertiende begon Eefje Franken daar als ‘dienstje’. De Nunspeetse werkte zowel overdag als 's avonds en moest de bedden opmaken, koken, de was doen, schoonmaken en wat er verder voorbij kwam. In Zaandam ontmoette Eefje een leuke jongen, met wie ze in het huwelijk trad. Ze zou de Zaanstreek nooit meer verlaten.
Mevrouw Franken haalde op mijn verzoek herinneringen op en had nog een enkele foto uit die tijd. Waaronder eentje die haar zelf toont. Het is een plaatje uit een andere wereld.

In 1914 betrok de familie Eisendrath het adres Bootenmakersstraat (toen nog met dubbel-o) 108. In 1942 werden ze daar in opdracht van de nazi's verdreven door een Zaandamse politieman. Na de oorlog werd hun voormalige huis onder meer een arbeidsbureau en een antiekhandel. Elke nieuwe gebruiker veranderde iets aan de inrichting van het als dokterswoning/apotheek gebouwde pand. Met de decennia verdwenen er steeds meer sporen van de Eisendraths.
Toen er een paar jaar geleden alweer een verbouwing plaatsvond, kon ik wat foto's maken van het interieur. Uit het bouwjaar 1904 vond ik restanten terug van prachtig gestucte plafonds, de originele trappen, stroken oud behang en delen van de haarden op de begane grond en eerste verdieping. Verder was zo ongeveer alles verdwenen; gesloopt of weggewerkt achter platen hout.
Enkele weken geleden was ik voor het laatst bij Botenmakersstraat (inmiddels met één o) 108. Van de oude haarden op de benedenverdieping was nu nog alleen een vloerplaat en een siermotiefje in de muur zichtbaar. De gekrulde houten sierrand zat inmiddels achter verse planken of was weggebroken. De haard was een kaptafel geworden.
Nog even en ook de laatste tastbare herinnering aan de familie Eisendrath is verdwenen.

Op 28 april komt het levensverhaal Eisendrath, een verzonken familie (1845-1945) uit, maar acht dagen eerder zien de Eisendraths in boekvorm al het licht. Die dag verschijnt namelijk Joodse Huizen 3. Een maand of wat geleden vroeg een bestuurslid van de gelijknamige stichting me of ik een verhaal wilde inleveren waarin de ontwikkelingen in een Zaans huis met joodse inwoners een rol speelde. In de woorden van de initiatiefgroep: ‘Het concept is simpel: vertel verhalen over het leven van vroegere joodse bewoners vóór en tijdens de oorlog, op de plek waar deze verhalen zich afspeelden.’ Ik voelde me vereerd, al was het maar omdat aan de delen 1 en 2 mensen als Hanneke Groenteman, Marga van Praag, Jana Oberski, Eli Asser en Lisette Lewin meeschreven.
Wie deel 3 hebben gevuld weet ik nog niet, maar in ieder geval ben ik langs de ballotagecommissie gekomen. En wel met een bewerkt fragment uit mijn boek over de Eisendraths. Op 20 april vindt de presentatie plaats bij de Liberaal Joodse Gemeente in Amsterdam-Zuid. Ik ben benieuwd. En wie meer wil weten: www.joodsehuizen.nl.

Tot een paar jaar geleden correspondeerde ik op onregelmatige basis met Harry Fields. Deze oud-Zaankanter (die destijds nog ‘Führer’ als achternaam had, maar daar na 1945 om begrijpelijke redenen vanaf stapte) was een van de laatst levende schoolgenoten van Rolf Eisendrath. Harry Fields vertrok na de oorlog naar de Verenigde Staten en schreef daar aan het begin van deze eeuw zijn zeer leesbare memoires. In Turbulent times noemde hij ook de familie Eisendrath enkele keren, en zijn toenmalige vriend Rolf in het bijzonder. Rolf Eisendrath overleefde de oorlog niet, de familie Führer met veel geluk wel.
In Turbulent times staat één foto waarop Harry en Rolf (midden) samen zichtbaar zijn, verdiept in één van hun hobby’s, scheikundeproeven uitvoeren.

De laatste loodjes.Nog één keer de drukproef van het nieuwe boek lezen. Nog één keer kijken of de flaptekst klopt. En nog één keer een kritische blik werpen op de omslag-in-wording. Enfin, vormgever Rolf Kliffen heeft er weer iets moois van gemaakt (aldus mijn bescheiden mening). Maar oordeelt u zelf, aan de hand van bijgaande foto.

Wie door oude familiealbums bladert komt daarin vaak strandfoto’s tegen. Veel strandfoto’s. De kusten van Zeeland, Noord- en Zuid-Holland vormden in de jaren twintig en dertig het ultieme uitje. De mogelijkheid om in het buitenland op vakantie te gaan, was voor het gros van de Nederlanders niet weggelegd (de welgestelde familie Eisendrath behoorde tot de uitzonderingen).
Na de bezetting van Nederland nam de mogelijkheid om de kust te bezoeken af. Het strand werd na enige tijd verboden terrein, eerst voor joden en daarna ook voor anderen. Kustplaatsen werden gesloopt om plaats te maken voor de Atlantikwall, de verdedigingslinie tegen de geallieerde legers. Op en achter het strand kwamen bunkers, prikkeldraad en mijnen.
Hieronder enkele strand- en duinfoto’s waarop leden van de familie Eisendrath te zien zijn. Eentje uit 1932, met Maja, Lidy en Rolf Eisendrath. En eentje uit augustus 1941, waarop Lidy – in bloemetjesjurk – zit naast haar vriend Dick Meyst. Met name die laatste is bijzonder: per 1 augustus was het joden verboden het strand te betreden.

Naast de vier jongste Eisendraths woonde er op het adres Bootenmakersstraat 108 nog een kind. Niet heel lang overigens. Hans Juchenheim was, samen met zijn zus Lore, door zijn ouders op de trein naar Nederland gezet toen het in Duitsland voor joden te gevaarlijk werd. De Nederlandse overheid gaf Hans na lang soebatten toestemming om naar zijn oom en tante in Zaandam te gaan. Lore kwam terecht bij een ander Nederlands gezin.
Nadat de nazi’s Nederland waren binnengevallen, werd het daar voor joden al snel net zo onveilig als in Duitsland. De ouders van Hans en Lore kregen in december 1941 het bevel zich te melden voor de ‘Arbeitseinsatz’ in Polen en besloten daarop hun kinderen terug te halen. 'Als we gaan, gaan we samen', vond hun vader. Het bleek een fatale beslissing, in een tijd overigens dat bijna elke beslissing door joden vèrgaande consequenties had.
Op de foto’s Hans en Lore in beter tijden.

Op de foto is een lachende Lidy Eisendrath op het schoolplein zichtbaar (in het midden, met bloemetjesjurk). Het is juni 1939 en ze heeft zojuist haar gymnasiumdiploma van het Gemeentelijk Lyceum in ontvangst genomen. Lidy was de laatste Eisendrath die met dat papiertje de schoolbanken verliet. Een klein jaar later vielen de Duitsers Nederland binnen en werd alles anders.

Gisteren noemde ik even de Zaanlands Lyceum Vereniging, waarvan de kinderen Eisendrath lid waren tot de dag dat de Duitse bezetter daar een eind aan maakte. Rolf Eisendrath schopte het zelfs tot ZLV-bestuurslid.
In 2004 wijdde Klaas Woudt in zijn memoires enkele alinea’s aan deze periode. Klaas was in 1940 ZLV-voorzitter. Omdat zijn interessante boek Van begin tot eind niet via de boekhandel verkrijgbaar is, citeer ik hieronder Klaas’ tekst over het dreigende ontslag van de joodse lyceumleraren.
‘Het bestuur van het Zaanlands Lyceum – in feite de rector – diende dit besluit uit te voeren; weigering zou ernstige gevolgen hebben. Het bericht ging als een lopend vuurtje door de klassen: de joodse leraren, hoe wij hen ook waardeerden, was al ontslag aangezegd: de conrector van het gymnasium, Koperberg, onze aardrijkskundeleraar Moos Polak, Rodenburg, de wiskundeleraar en Pukkie Elte die natuurkunde doceerde. Wij voelden ons machteloos maar wilden op z’n minst onze betrokkenheid uiten. Tegen beter weten in dreigden we met een schoolstaking. Rector Oosterhuis wond zich daarover onmatig op. Wij wisten bij voorbaat dat we voor een verloren zaak vochten, maar waarom mochten we zelfs onze verontwaardiging niet uiten? Met een beetje meer tact zou de schoolleiding ons protest hebben begrepen als een machteloze poging onze betrokkenheid en sympathie te tonen. In plaats daarvan was baas Oosterhuis alleen bang, bang voor de gevolgen van ons protest. Nu, zestig jaar later, steekt me dat nog steeds. Bij onze kleine ZLV-delegatie was ook Rolf Eisendrath, een joodse klasgenoot. Waarom legde onze rector niet zijn arm om Rolfs schouder en om die van ons?”
In Eisendrath, een verzonken familie (1845-1945) ga ik dieper in op deze periode. Op de foto ter gelegenheid van het 75-jarig bestaan van de Zaanlands Lyceum Vereniging, in 1940, is – zittend, uiterst links – Rolf Eisendrath te zien. Eveneens zittend, in het midden, Klaas Woudt.

Alle vier de kinderen Eisendrath bezochten wat nu het Zaanlands en toen het Gemeentelijk Lyceum heette. Dat zat tot en met de jaren zestig in een wat sleets gebouw aan de Westzijde, recht tegenover de Bootenmakersstraat. Twee Eisendraths – Maja en Rolf – volgden zonder veel succes de hbs. De twee anderen – Lidy en Iris – rondden het gymnasium succesvol af. Rolf was het jongste gezinslid en mede omdat hij een paar keer doubleerde, duurde het tot de zomer van 1941 voordat hij door kon naar de bovenbouw van de hbs. Toen hoefde het niet meer. De nazi’s maakten alle scholen jodenvrij en Rolf moest het Gemeentelijk Lyceum voortijdig verlaten.
Veertien dagen na deze schoolban stuurde Rolfs vader namens zijn jongste kinderen een briefje naar het bestuur van de Zaanlands Lyceum Vereniging. ‘Daar wij met het oog op de omstandigheden geen uwer bijeenkomsten kunnen bijwonen, verzoeken wij u ons lidmaatschap te beëindigen’, liet hij weten. Een etmaal eerder trad er namelijk een nieuwe verordening in werking. Het was joden voortaan ‘verboden deel te nemen aan openbare bijeenkomsten en gebruik te maken van openbare inrichtingen, voor zover zij bestemd zijn om de bevolking ontspanning, tijdverdrijf en voorlichting te bieden’. Opnieuw werd er een draad naar de gewone wereld doorgesneden.
De opzegging is bewaard gebleven in het lyceumarchief.

Tot op heden telt de Zaanstreek nog maar twee Stolpersteine, in het plaveisel aangebrachte messing plaatjes ter nagedachtenis aan de tussen 1942 en 1945 om het leven gebrachte Zaanse joden. IJs en weder dienende komen daar volgend jaar vier bij, in Wormerveer. Alle andere slachtoffers moeten het (nog?) zonder doen. Zo ook de joodse familie die op de Bootenmakersstraat 108 woonde.
Apart genoeg is aan een van hen toch een gedenksteen gewijd. Twee zelfs. Emma Juchenheim, die in 1935 Duitsland ontvluchtte en bij haar dochter Selma Eisendrath-Juchenheim en haar gezin introk, wordt met behulp van een Stolperstein herdacht in haar oude woonplaats Vlotho. Maar ook in de restanten van het voormalige vernietigingskamp Sobibor is een herinnering aan haar te vinden. Ze behoort daarmee tot de Zaanse uitzonderingen. Emma Juchenheim was overigens de oudste inwoner van Zaandam die het leven verloor in de gaskamer.
Een in-memoriamboek – te vinden in de hal van het Zaanstedelijk gemeentehuis – bevat de namen van de vermoorde joodse Zaankanters. Maar wat zou het mooi zijn als er bij hun vroegere Zaanse woningen ook nog Stolpersteine (op z’n Nederlands ‘struikelstenen’) zouden komen.

Een belangrijke reden voor mij om het leven van de familie Eisendrath uit te pluizen was de vondst van een brief die Iris, de oudste dochter, eind augustus 1943 schreef. Ze zat met haar zus Lidy opgesloten in kamp Westerbork en wist dat het moment van deportatie was aangebroken. In de brief aan haar vrienden nam ze afscheid. Van hen, en wellicht ook van het leven. Desondanks wist ze nog wat lucht in haar schrijven te stoppen, in de vorm van een enkel grapje en wat zelfspot.
Ontvanger Dick Meyst tikte het schrijven over en verspreidde het verder. ‘De waarschijnlijk wel laatste brief van onze Eisjes’ kwam bij Dick aan als een mokerslag. ‘Ik kan je zeggen dat ik voor ’t eerst heb zitten huilen als een klein kind’, berichtte hij enkele gezamenlijke vrienden. Toen was het lot van Iris en Lidy hem nog niet eens bekend.
Ver na de oorlog belandde de brief bij het Joods Historisch Museum en daar ligt hij tot vandaag. Ook nu nog, bijna 74 jaar later, ontroert de tekst van de toen 27-jarige Iris. Mij wel, althans.
Hieronder haar slotwoorden.

Zowel de vier Eisendrath-kinderen als moeder Selma waren in de jaren dertig lid van de Zaandamse padvinderij. Selma nam plaats in het verenigingsbestuur, Iris en Maja werden akela, de twee jongsten begonnen als kabouter en welp. Op hun slaapkamers oefenden de kinderen met vrienden en vriendinnen morsetekens en knopenleggen. Zodra het weer een beetje meezat stapten ze in een kajak om het omringende weidegebied met z’n tientallen molens te verkennen. Helemaal enerverend werd het als ze weekenden weg mochten, groepskamperen in Ommen of Soesterberg. Het toch al mooie bestaan veranderde dan in een grenzeloos feest.
De familie Eisendrath verwelkomde in de zomer van 1934 Helmuth en Hans, joodse padvinders uit Duitsland. Hun beweging was in het kader van de gelijkschakeling verzwolgen door de Hitlerjugend. De naamgever daarvan had bepaald dat in Duitse organisaties geen plaats was voor ‘de wereldwijde vergiftiger van alle volkeren, het internationale jodendom’. Helmuth en Hans waren op de vlucht geslagen.
Zeven jaar later werden ook de Nederlandse joden verbannen uit de padvinderij. Sterker, de padvinderij als geheel kreeg met een verbod te maken. Jongeren die zich geüniformeerd door de natuur wilden begeven, konden zich voortaan aanmelden bij de Nationale Jeugdstorm, een kweekvijver voor de naarstig wervende Waffen-SS.

Op de eerste foto Maja Eisendrath in gelukkiger tijden, gekleed in een padvindersoutfit en zwaaiend met een seinvlag. Daaronder de twee Duitse padvindervluchtelingen in Zaandam.

In mijn boek over de familie Eisendrath, verkrijgbaar per 28 april, komen ook een kleine twintig foto's. Van Rudolf – meestal Rolf, maar in zijn kinderjaren ook wel liefkozend Dolfie en Bubie genoemd – heb ik nog de meeste beelden. Wellicht niet zo gek; hij was de enige jongen in het gezin Eisendrath en ook nog eens het jongste kind.
Rolf kwam niet alleen als laatste ter wereld op het Zaandamse adres Bootenmakersstraat 108, hij was ook de laatste van de familie die deze wereld verliet. Desondanks werd hij slechts 21 jaar. De nazi’s verhinderden dat Rudolf Leonhard Eisendrath ouder werd.
Hieronder een foto van Rolf uit zijn ‘Bubi’-tijd die mijn boek niet heeft gehaald.

Het is dit jaar precies driekwart eeuw geleden dat de familie Eisendrath uit Zaandam werd verdreven, de eerste Nederlandse gemeente die ‘Judenfrei’ werd gemaakt. Het is ook exact een eeuw terug dat er een dochter ter wereld kwam in dit gezin. En dat er een Duits familielid het leven liet aan het Belgische front.
1917 is tevens het jaar dat schuin aan de overkant van hun woning, dertig meter naar rechts, een beroemde Zaankanter vertrok. C. Joh. Kieviet, de schrijver van de Dik Trom-boeken, moest om gezondheidsredenen de streek verlaten. In ruil kregen de Eisendraths er een andere schrijver voor terug. Eveneens aan de overkant van de Bootenmakersstraat, maar dan een metertje of twintig naar links, op nummer 125a, namen Dirk Witte en zijn echtgenote een etage in gebruik.
Witte schreef dat jaar een nummer waarmee hij in de geschiedenisboeken en grootste theaters belandde, 'Memento vivere'. Het zou beroemdheid verkrijgen onder een andere titel, 'Mensch durf te leven!' De Eisendraths en Dirk Witte kenden elkaar, als buren en als leden van de liberale Vrijheidsbond. In bewaard gebleven brieven van de Eisendraths uit de oorlogstijd duikt een paar keer de naam ‘Witte’ op. Het betreft niet Dirk; die was toen al tien jaar dood. Zijn weduwe wellicht?
Dirk Witte schaafde in 1917 in de Bootenmakersstraat aan wat zijn bekendste en -met terugwerkende kracht- voor zijn overburen zwartste lied zou worden.
‘Je leeft maar heel kort,
maar ’n enkele keer
En als je straks anders wilt,
kun je niet meer!’, opent 'Mensch, durf te leven!'
Het is een wrange gedachte.

Inmiddels beschik ik niet alleen over tientallen foto’s van de familie Eisendrath en verwanten, maar kwam er ook een aantal kopieën van hun brieven in mijn bezit, afkomstig uit archieven en van zolders. Ze zijn bijna allemaal ontroerend, triest en soms hartverscheurend. Een deel van de teksten, vaak met stompjes potlood geschreven op wat toevallig voorhanden was -kladblaadjes, wc-papier-, is terug te vinden in mijn boek. Zo ook fragmenten van onderstaand briefje, geschreven op papier van het huis van bewaring in Arnhem. Het is in juli 1943 geschreven door Selma Eisendrath. Ze was de voorgaande anderhalve week op zoek geweest naar haar drie dochters, aanvankelijk niet wetend dat die als gevolg van verraad ook in de gevangenis waren verdwenen. Uit pure wanhoop meldde de relatief veilig ondergedoken Zaandamse zich bij de politie, hopend dat ze zodoende naar kamp Westerbork gestuurd zou worden. Daar immers, dacht ze, zouden haar kinderen ook wel zijn. Of ze een juiste analyse maakte, kunt u lezen in Eisendrath, een verzonken familie (1845-1945).

Gisteren publiceerde ik op deze plek een tekstfragment dat het uiteindelijke boek over de familie Eisendrath niet haalde. Vandaag een tweede stukje, over een negentiende-eeuwse Eisendrath. In tegenstelling tot de hoofdpersonen uit mijn publicatie kwam deze Nathan niet in Nederland terecht, maar net als veel van zijn familieleden in de Verenigde Staten.
Hoewel de gangbare mening was dat vooral rovers en moordenaars naar Amerika trokken gold die diskwalificatie niet voor de Eisendraths. Een diefstal was voor Nathan Eisendrath echter wel de indirecte aanleiding om Duitsland achter zich te laten en westwaarts te reizen. Hij was daarmee de eerste migrant in het gezin die de oversteek waagde naar God’s own country. Met van zijn ouders geleend geld had de jonge Nathan in Dorsten een bescheiden handelsfirma opgebouwd, maar lang duurde zijn zakenavontuur niet. Een medefirmant ging er vandoor met drieduizend Marken uit de bedrijfskas. De verslechterende economische omstandigheden drukten Nathan nog dieper in het moeras.Terugbetalen van de lening was uitgesloten. Een conflict met zijn vader – ook hij ontkwam er niet aan – deed de rest.Nathan verliet Dorsten, besteedde zijn laatste geld aan een bootticket en stapte in Rotterdam op een oceaanstomer richting New York. Totaal berooid kwam hij daar in 1847 aan, 24 jaar oud en het Engels onmachtig. De voormalige gymnasiumleerling moest zich via armetierige ambachten een weg omhoog vechten. Hij begon als loopjongen bij een drogisterij en had een slecht betaald baantje bij een boekhandel. Het was een weinig hoopgevend begin. Toen hij langs een zeepfabriek in Pittsburgh liep waar arbeiders vaten laadden bood hij zijn hulp aan. Op het toegeschoven sollicitatieformulier schreef hij alleen zijn naam en geboorteplaats. Zijn Engels was onvoldoende om de andere vragen te kunnen beantwoorden. Het geluk was echter met hem. Een zakenpartner uit de oude wereld werkte als bedrijfsleider bij de zeepproducent. Hij bood zijn landgenoot een vaste betrekking aan.Zeventien jaar na zijn overhaaste vertrek uit Duitsland mocht Nathan zich rekenen tot de rijkste joden van Chicago. Hij had zijn kapitaal vergaard met de handel in zo ongeveer alles waar hij winst vermoedde, van levensmiddelen en vee tot bakstenen, zeep en alcohol. Zijn enthousiaste brieven naar huis – hij had zich inmiddels verzoend met de achterblijvers en de gemaakte schuld vereffend – trokken bijna al zijn broers en zussen over de streep. De laatste die inscheepte voor een weken durende enkele reis over de Atlantische Oceaan was Eva, de jongste nog levende dochter van Julia en Samson. ‘Vanwege ons huidige vertrek naar Amerika een hartelijk vaarwel voor de geëerde bewoners van Dorsten en omgeving, respectievelijk alle vrienden en bekenden’, adverteerden zij en haar echtgenoot op 28 mei 1880 in het plaatselijk dagblad. Twee jaar na de dood van haar moeder arriveerde ook zij in Chicago. Haar man zou er een bloeiende olijvenhandel opbouwen. Een aanzienlijk deel van de Amerikavaarders belandde in Chicago. Met hard werken en een beetje geluk slaagden ook de Eisendrath-telgen er in om zich een plek te verwerven in en rond deze migrantenverzamelplaats zonder verleden. De oude spreuk ‘E jiddische ssoucher un e taatsche temeie findt man in der ganzen welt’ (‘Een joodse koopman en een Duitse hoer kom je in de hele wereld tegen’) ging weliswaar in hun geval nog niet op, maar het kleine Eisendrath-domein was inmiddels wel verbreed tot het noorden van Duitsland en Amerika.

Schrijven is schrappen. Schrijven is het killen van je darlings. Minder is meer. En dus zijn er tussen de eerste en laatste versie van mijn manuscript over de Eisendraths (28 april neemt een voormalige vriendin van de familie het eerste exemplaar in ontvangst) de nodige alinea’s weggevallen. Hier een voorbeeld daarvan. Het handelt over de bewoners van Bootenmakersstraat 108 die daar vóór Bernard en Selma Eisendrath hun intrek namen.
In 1905 telt Nederland duizend auto’s. Een particuliere telefoonaansluiting is een unicum en films zijn stom. Op 1 mei 1905 juichen de kranten dat een ‘bezield Holland’ na verlenging het Belgische voetbalteam verslaat. Het wordt in Antwerpen 1-4. Jan Huijgens is om een heel andere reden verheugd. Hij krijgt die dag eindelijk de sleutels van zijn nieuwe woning. Een man als Jan Huijgens, gepromoveerd aan de Utrechtse universiteit op de stelling dat sacharine onschadelijk is voor gezonde mensen, vormt een aanwinst voor de straat. Hij is inmiddels een gerespecteerde veertiger, met een imposante carrière als militair arts. Huijgens arriveert niet alleen in Zaandam. Zijn echtgenote, twee kinderen, moeder en dienstbode vergezellen hem. Er is voor hen genoeg ruimte in de vele kamers boven de apotheek en werkruimtes op de begane grond. Het gezelschap valt echter vrij snel uiteen. Een jaar na de verhuizing sterft moeder Cornelia. In 1912 gaat Jan junior op zichzelf wonen. De vrijgekomen plek wordt vergeven aan een tante uit Utrecht, maar deze oude dame overlijdt nog geen honderd dagen later. Als dochter Hendrika de leeftijd heeft om eveneens het nest te verlaten wordt Bootenmakersstraat 108 voor de achterblijvers een te groot omhulsel. Het echtpaar Huijgens ruilt de dorpse Zaanstreek in voor de hoofdstad.

In 1937 was Lidy Eisendrath met haar vriendin Wies Vogel in zuidelijk Noorwegen. De meeste Nederlanders waren in die tijd al blij wanneer ze een paar dagen naar Bakkum konden en een verblijf in het buitenland gold dus helemaal als iets bijzonders. Hier ligt ze op het strand van Skjeberg met een lolly die ‘skoerlighet’ werd genoemd. Ik heb me laten vertellen dat dat ‘liefde’ betekent, maar het digitale woordenboek kent ‘skoerlighet’ niet. Suggesties, iemand?
Update: Diverse mensen lieten me weten dat het niet 'skoerlighet' moet zijn, maar 'kjæærlighet'. "Een lolly heet in het Noors 'kjærlighet på pinne', afgekort 'kjæærlighet'. Dus 'liefde op een stokje'", mailden Tanja en Winnie. Dank aan hen en aan Natasha, Frank en Sanna.

Het is de angst van veel geschiedschrijvers: de tekst is af, het boek gedrukt en dan duikt er plotseling aanvullende informatie op. Gegevens die niet hadden mogen ontbreken, onthullingen die een heel nieuw licht op de zaak werpen of gewoon details die het verhaal meer kleur geven. Gemiste kansen, tot een eventuele herdruk.

Gisteren was mijn manuscript over de familie Eisendrath al in behandeling bij vormgever Rolf Kliffen. Die had de pagina's inmiddels laten 'vollopen', zoals dat heet, en was toe aan de volgende stap op weg naar de drukkerij. En toen viel er plotseling dankzij een behulpzame bewaarster een handvol scans in mijn digitale brievenbus. Het waren brieven van Iris Eisendrath en haar moeder Selma (zie foto). Teksten uit 1943, toen Iris zich bevond in de Hollandsche Schouwburg -het voorportaal van Westerbork- en haar moeder zelfs al in Westerbork.

Sterker, Selma Eisendrath had een afscheidsbriefje achtergelaten, in grote haast geschreven in de trein die haar naar Auschwitz zou vervoeren (maar dat wist ze op dat moment nog niet). Het is ontroerend en hartverscheurend. Net als de slotzin uit een van de brieven die dochter Iris achterliet en waarin ze berichtte over haar gevangenschap in die afgetakelde Amsterdamse schouwburg. "Over de toestanden en mensen hier zouden hele boeken geschreven kunnen worden", noteerde ze bij gebrek aan beter op een stukje wc-papier. "Maar geen vrolijke."

Ik hoop dat ik met mijn boek de Eisendraths eer aandoe. Dankzij Rolf, die bereid was om de opmaak nog een keer te doen, kon ik gisteren de laatste brieven van moeder en dochter Eisendrath toevoegen aan het manuscript. Iris had helaas gelijk; het boek is er niet vrolijker op geworden.

Ik weet niet wanneer precies onderstaande foto van Emma Juchenheim-Steinberg is gemaakt. Het moet zijn geweest tussen eind 1935 en begin 1942. Eind 1935, omdat ze toen onder druk van het nazistisch geweld tegen joden Duitsland verliet. Begin 1942, omdat ze toen onder druk van de nazistische machthebbers Zaandam verliet. En aangezien het wel duidelijk is dat de foto gemaakt is tijdens haar Zaanse tijd blijven alleen deze zes jaar en een paar maanden over.

Emma, vluchtelinge avant la lettre, was de oudste joodse inwoner van Zaandam die de stad moest verlaten bij wat de nationaalsocialisten een ‘Evakuierung’ noemden. Het was echter niets anders dan het begin van de jodendeportaties. Zaandam was in januari 1942 de eerste Nederlandse gemeente die ‘Judenrein’ werd gemaakt.

Van Iris, de oudste dochter van de familie Eisendrath, heb ik niet veel foto's, en nog minder goede exemplaren. Hieronder zit ze -het lachende meisje, vooraan rechts- tussen collega-medewerkers van de joodse crèche uit Amsterdam. Daar was ze eind jaren dertig enige tijd werkzaam. Deze groepsfoto is wellicht de laatste waarop ze te zien is. Vier jaar na haar afscheid daar zou Iris de crèche aan de Plantage Middenlaan nog één keer terugzien. Ze werd in 1943 als gevangene uit de tegenover gelegen Hollandsche Schouwburg gehaald (de verzamelplaats voor opgepakte joden) en met de tram naar het station gebracht, haar laatste tussenstop voor kamp Westerbork. Vanuit de tram kon ze, tien meter verder, de crèche zien. Die was inmiddels een bewaarplaats voor kleine kinderen die eveneens gedoemd waren om naar Westerbork te vertrekken. Iris Eisendrath wist overigens uit het Drentse kamp te ontsnappen, een actie die zeer weinigen gegeven was. Maar daarover meer in mijn boek.

Vandaag begaf ik mij weer even in de voormalige woning annex huisartsenpraktijk annex apotheek van de familie Eisendrath. De vorige keer was enkele jaren terug. Het pand werd toen grondig verbouwd, hetgeen mij de gelegenheid gaf om wat antieke behangrestanten, overgebleven stucwerk en mooie open haarden te bekijken. Vandaag was van dat alles nauwelijks nog iets zichtbaar. Ook de laatste tastbare herinneringen aan het joodse gezin dat hier van 1914 tot 1942 woonde, zijn vrijwel allemaal verdwenen achter nieuwe planken.

Buiten, in wat ooit de voortuin was en nu een betegeld erf, resteert nog wel een antiek souvenir. Geleund tegen de muur van de buren op Botenmakersstraat 106 staat een stukje hek dat ooit voorin de tuin van de Eisendraths moet hebben gestaan. Het zal dateren uit 1910 of daaromtrent. De bovenkant van deze smeedijzeren omheining toont een donkergroene esculaap. Het symboliseert voor mij niet alleen de dokterspraktijk die hier tot aan de Tweede Wereldoorlog was gevestigd, maar ook de Eisendraths.

In het slothoofdstuk van mijn boek besteed ik aandacht aan dit artsenembleem, dat zowel verwijst naar de genezing als de dood. Nu ik de geschiedenis weet van de familie Eisendrath kan ik er niet meer onbevangen naar kijken.

Ik beschik over enkele tientallen foto's van de familie Eisendrath. Van de oudste dochter, Iris, zijn de minste beelden beschikbaar, van het jongste kind, Rudolf (1923), de meeste. Bijgaande studiofoto is kort na de vijfde verjaardag van Rudolf -die overigens meestal Rolf, Bubi of Dolfie werd genoemd- gemaakt in Amsterdam. Samen met zijn moeder, Selma, blikte hij in de lens. Nieuwsgierigheid en argwaan leken om voorrang te strijden. Dat hij de wereld argwanend tegemoet trad was in ieder geval terecht, zo zou al snel blijken.

Met nog een kleine maand te gaan nadert de go-/no-go-grens. Die grens behelst het verzamelen van 80% aan benodigde donaties om 'Eisendrath, een verzonken familie (1845-1945)' mogelijk te maken. Wordt dat percentage niet gehaald, dan ontvangen de donateurs hun geld terug. Tussen de 80 en 100% dien ik aan de donateurs uit te leggen hoe het resterende financiële gat wordt overbrugd. Wanneer dat verhaal acceptabel wordt bevonden, gaat het project alsnog door.

Op dit moment is er ruim €2600,- toegezegd. Nog geen 80%, maar het vertrouwen van zowel de uitgever als mijzelf in een goede afloop is zo groot dat we hebben besloten om het boek over de Eisendraths te laten drukken. Goed nieuws dus.

De afgelopen dagen heb ik het manuscript nog eens helemaal doorgelopen, 191 A-viertjes. Vanochtend ben ik begonnen met het selecteren van foto's. En volgende week gaat Rolf Kliffen van start, een uitnemende vormgever die onder meer ook mijn biografie over Walraven van Hall heeft 'gedaan'. Als er niets tussenkomt, ligt eind april het Eisendrath-boek in de winkel.

Niet al het beeldmateriaal waarop de Eisendraths te zien zijn, zal het boek halen. Er is simpelweg te veel. Daarom zal ik de komende dagen af en toe op deze plaats een niet-geselecteerde foto laten zien. Om te beginnen eentje waarop Selma Eisendrath met haar moeder Emma en haar kinderen Rolf en Lidy te zien is. De foto is eind jaren twintig gemaakt op een mij niet bekende locatie, hoogstwaarschijnlijk in Duitsland.

Morgen meer...

Het verhaal van de familie Eisendrath vertegenwoordigt het verhaal van de Jodenvervolging en de Holocaust. En de Eisendraths waren bepaald niet de enige Zaanse Joden die vermalen werden als gevolg van de nazistische ideologie. De makers achter het project Monumenten Spreken wisten de ondergang van deze bevolkingsgroep te vangen in een ontroerende mini-documentaire: http://monumentenspreken.nl/monumenten/27-gedenkboek-stadhuis.

Op het moment dat ik dit schrijf is er ruim €2000,- gedoneerd voor het te maken levensverhaal. We zijn over de helft!
(Dank ook voor de vele andere steunbetuigingen.)

Het eerste etmaal van de geldinzameling voor het boek over de familie Eisendrath verliep stormachtig. Veel mensen zegden steun toe. Er kwamen mooie en bemoedigende reacties op het voornemen om dit gezin weer een gezicht te geven. Nieuwssite De Orkaan, Dagblad Zaanstreek, De Zuidkanter en RTV Zaanstreek besteedden vandaag aandacht aan de crowdfunding. En een enkeling had zelfs nog wat aanvullende informatie over de Eisendraths.

Het helpt, al die aandacht. We gaan inmiddels richting de €2000,-. De helft van wat nodig is, en dat in zo'n korte tijd. Hopelijk zet dit enthousiasme door. Maar hoe dan ook past nu alvast één woord: dank!