De 16de-eeuwse bestseller “De Lusthof Der Maagden” van Jan-Baptist Houwaert kan eindelijk genieten van een professionele restauratie. Dankzij de gulle schenkers van Voordekunst/Boekensteun kon het boek vertrekken naar een gespecialiseerde boekrestauratrice. Eindelijk kan de redding beginnen! We houden u op de hoogte van de vorderingen van de restauratie.

Bij de weduweverbranding stapt de weduwe ‘vrijwillig’ op de brandstapel van haar overleden echtgenoot. Dit intrigerende hindoeritueel was al in de 16de eeuw bekend in de Nederlanden. De dichter Jan-Baptist Houwaert besteedde een strofe aan de weduweverbranding in zijn monumentale dichtwerk “De Lusthof Der Maagden”.

In India hebben sy een maniere

Van ghelijcken oock, want daer alle man

Ten minsten vrouwen trout drij oft viere,

En soo veel meer als hy ghehouwen can,

Soo saen als de man is overleden, dan

Comen al dees weduwen in t’ghevechte,

Daer elck een sustineert dat sy die liefste van

Al is gheweest, als d’onnosel slechte,

Wie de liefste dan wert ghewesen met rechte,

Die laet haer levende met haer man verbranden,

En al d’ander gaen van daer met schanden.
 

In een polygame context schetste hij de weduweverbranding als een morbide wedstrijd tussen de weduwen. Wie hield het meeste van hun overleden man? De winnares mocht de overledene op de brandstapel vergezellen, de verliezers leefden verder in schande.

Red De Lusthof Der Maagden, niet van de brandstapel, maar van de tand des tijds.

Op de dansvloer ben je nooit alleen. De omstanders kijken toe en beoordelen elke danspas. Daarom had Jan-Baptist Houwaert enkele vaderlijke adviezen voor de jonge vrouwen. Bedwing je impulsen, en spring niet wild in het rond zoals de mannen. En vergeet niet, de man leidt de dans.

Danst iemandt met u die ghy draeght faveur,

Wilt u manierlijck, en eerlijck houwen,

Want rontsom u staet menich conterolleur

Die u om een cleyn misbruyck berispen zouwen,

Het betaemt zeer qualijck dat de ionckvrouwen

Selve voordanssen die ionghelinghen,

Wilt dan alle onbetamelijckheyt schouwen,

En conterfeyt de mans niet in t’springhen,

Ghy moet voorsichtelijck u zelven bedwinghen,

Hooren, en zien, verwecken, en doen ghedincken,

Ghelijck den dranck, den dorstighen verweckt tot drincken.

Wie kan er lezen hoe Cupido het moederinstinct van Floronia bespeelt? Hedendaagse lezers zullen “De Lusthof Der Maagden” wellicht slechts moeizaam lezen. Het dichtwerk van Jan-Baptist Houwaert is immers integraal in het lettertype civilité gedrukt. Deze combinatie van een gotisch en cursief lettertype is afgeleid van het toenmalige handschrift. Het modieuze lettertype ontstond in het midden van de 16de eeuw in Frankrijk. Het waaide snel over naar de Nederlanden. Christoffel Plantijn was één van de ‘early adopters’ van de civilité.

58.000 verzen in civilité drukken was een ontzagwekkende onderneming. Zelfs de lettervoorraad van de grootste drukker van zijn tijd was niet oneindig. Tijdens het drukken van het twaalfde hoofdstuk kampte Plantijn met acute schaarste. Daarom hebben de letterzetters grote delen van dit hoofdstuk in romein gezet.

Behalve civilité beschikte Christoffel Plantijn over een grote variëteit aan lettertypes. Hij bestelde regelmatig nieuwe lettertypes, die vermaarde lettersnijders als Hendrik van den Keere speciaal voor hem ontwierpen en goten.

Jan-Baptist Houwaert trok in “De Lusthof Der Maagden” een eigenaardige parallel tussen het uithangbord van een café en een opgesmukte vrouw:

Dat die herberghiere een teecken uytsteken,

Dat is om datmen daer wijn oft bier vercoopt,

Een vrouwe mach hier by wel sijn gheleken

Die haer uytwendich verchiert, t’haer crolt en opstroopt.

Ghelijckerwijs dat een dorstich dronckaert loopt

Naer het voorseyt teecken in die taveirne,

Soo loopen die amoreuse ghehoopt

Naer een verchierde dochter oft vrouwe gheirne.

Ghelijck die honden quaet sijn te weirne

Vande heete teven, soo sijn bycans

Van verchierde vrouwen te weiren die mans
 

Het opgetooide meisje trekt verliefde mannen aan, zoals het uithangbord van een café dorstige dronkaards lokt. Daarenboven wordt het manvolk onweerstaanbaar aangetrokken tot mooie vrouwen zoals mannetjeshonden tot loopse teven.

Deze vergelijkingen zijn geheel voor rekening van Houwaert. Daarentegen rekenen we op uw steun voor de redding van “De Lusthof Der Maagden”.

In het begin van het campagnefilmpje klaagt een vrouwenstem smartelijk:

Och ick werde eerst claerlijck ghewaer, nu

Dat ghy my gheveysdelijck hebt bemint,

U ongetrouwicheyt en bedroch comt in t’claer, nu

Och en peyst ghy niet hoe ick in lieffden was verblint

Waarover heeft deze vrouw zo smartelijk te klagen? De klacht slaat terug op het Trojaanse paard. Eén van de Griekse helden die zich in het houten paard had verborgen was Demophoon, zoon van de koning van Athene. Na de val van Troje voer hij met zijn gevolg naar huis. Het gezelschap maakte een tussenstop in Thracië. Ze werden gastvrij ontvangen door Phyllis, de dochter van de koning van Thracië. Phyllis viel als een blok voor de Griekse held. De geliefden stapten prompt in het huwelijksbootje. De dag na het huwelijk werd Demophoon dringend naar huis teruggeroepen. Hij beloofde Phyllis dat hij haar zo snel als hij kon zou komen halen. Demophoon kwam echter nooit meer terug, en liet Phyllis in de steek. Phyllis had dus een serieuze reden tot klagen.

Dank aan alle gulle schenkers!

Het Museum Plantin-Moretus gaat nog tot eind januari 2014 verder met de fondsenwerving voor de Lusthof der Maagden. Tijdens de kerst- en nieuwjaarsperiode kan je ons dus blijven steunen.

Bij een gift van 100 euro krijg je de mooie reso-print van Gerda Dendooven er bovenop. Misschien een fijn nieuwjaarsgeschenk?

Een mooi boek heeft illustraties. Daarom begint elk boek (hoofdstuk) van “De Lusthof Der Maagden” met een allegorische titelprent. Oorspronkelijk had Christoffel Plantijn de bedoeling om het werk met houtsneden te verluchten. Het museum bezit 16 houtblokken met de tekeningen van de titelprenten. Om een onbekende reden veranderde het plan, en koos hij voor kopergravures. De houtblokontwerpen werden nooit uitgesneden.

De gerenommeerde graveur en tekenaar Joannes Wiericx (ca. 1549 – na 1615) graveerde dezelfde ontwerpen in koper. Daarenboven hanteerde deze Antwerpse topgraveur de burijn bij de twee koperplaten van het portret van sterauteur Houwaert. De eerste koperplaat stelde Jan-Baptist Houwaert voor met de medaillon van de geuzen aan een ketting rond zijn hals. Dit was een provocatieve verwijzing naar landvoogdes Margaretha van Parma. Haar entourage noemde de smekende edellieden smalend geuzen of bedelaars. Wegens de kantelende oorlogskansen graveerde Wiericx een tweede versie van het portret zonder medaillon. De kopergravures vormen prachtige staaltjes van het vernuft van Joannes Wiericx.

Dankzij het Plantijnse archief weten we dat nog andere Antwerpse kunstenaars bijdroegen tot de illustratie van “De Lusthof Der Maagden”. Houtsnijder Antoon van Leest (1545-1592) sneed het wapenschild van Houwaert eerst in hout. Na de algemene switch van hout naar koper werd dit houtblok evenwel nooit gebruikt. Ter vervanging graveerde Abraham de Bruyn (1540-1587) de koperplaat met het devies “Houdt middel mate”.

Bij wie klopt een welgestelde patriciër aan voor de uitgave van zijn ‘opus magnum’? Bij Christoffel Plantijn natuurlijk, de beste drukker van zijn tijd. Jan-Baptist Houwaert wist dat hij bij Plantijn kon rekenen op een zeer verzorgde uitgave van “De Lusthof Der Maagden”. Plantijn drukte een oplage van 550 exemplaren. In de boekhandel kostte een exemplaar 5 gulden en 10 stuivers. De auteur betaalde 51 gulden en 6 stuivers vooruit voor een onbekend aantal exemplaren. Daarenboven betaalde Houwaert 21 gulden en 6 stuivers rechtstreeks aan Joannes Wiericx, de graveur van de titelprenten.

Op de titelpagina’s van de hoofdstukken 2 tot 8 gebruikte Christoffel Plantijn zijn officiële titel van drukker van de Hertog. De opstandige Nederlanden hadden Frans van Anjou, de broer van de Franse koning, aangesteld als vorst. Frans van Anjou kwam al snel in aanvaring met zijn onderdanen. In januari 1583 werd hij na een mislukte putsch uit Antwerpen verdreven. Nadien wilde Plantijn niet meer geassocieerd worden met de onfortuinlijke hertog. Bijgevolg verdween de titel “s’Hertoghs drucker” van de titelpagina’s van de hoofdstukken die nog gedrukt moesten worden.

Het museum bezit nog steeds het manuscript van de hoofdstukken 13 tot 16. Dit is niet de autograaf van Houwaert, maar een leesbaar afschrift voor de letterzetters van de drukkerij.

“Pegasides pleyn, ende den lust-hof der maeghden” is het meest omvangrijke dichtwerk Nederlandse literatuur van de 16deeeuw. Naar eigen zeggen heeft Jan-Baptist Houwaert het geschreven op verzoek van een jonge dame die hij leerde kennen op een huwelijksfeest. De meeste vrouwen in de Nederlanden zijn eerbaar, zedig, ingetogen en bevallig. Maar zij die deze waarden nog niet of onvoldoende beheersen hebben raad nodig. Vijftien boeken lang hemelt Houwaert vrouwen op en geeft hij hen advies over hun omgang met mannen. Zijn richtlijnen illustreert hij vaak met pikante verhalen met een klassieke, exotische of Bijbelse oorsprong. Allegorische en mythologische personages passeren de revue. Zijn amoureuze, poëtische en stichtende boeken zijn verplichte lectuur voor maagden, jonge dochters, gehuwde vrouwen, weduwen en last but not least manspersonen. Het zestiende en laatste deel, toont de mannen hoe zij zich ten aanzien van de vrouw moeten gedragen.

Bevriende rederijkers luidden het dichtwerk in met huldedichten aan de auteur en het dichtwerk. Jan van der Noot, naast Houwaert de toonaangevende dichter in de Zuidelijke Nederlanden, componeerde voor elk boek een inleiding in versvorm. De combinatie van de populaire rederijkersstijl en de moderne ideeën maakten van “De Lusthof Der Maagden” een bestseller in Noord en Zuid. De vele heruitgaven in de vroege 17deeeuw bevestigen deze status. Met “Den Handel Der Amoreusheyt” schreef Houwaert meteen een vervolg. Ook zijn overige werken “Milenus Clachte” en “De Vier Wterste” waren stuk voor stuk bestsellers.  

De luxe om je leven te wijden aan poëzie, is niet aan iedereen gegeven. Als welgestelde patriciër beschikte de Brabantse politicus Jan-Baptist Houwaert (1533-1599) wel over deze luxe. In de stijl van de rederijkers componeerde en publiceerde hij omvangrijke dichtwerken.

Wegens zijn sympathie voor de Reformatie gooide de hertog van Alva hem voor een korte tijd in de gevangenis. Nadien speelde Houwaert een actieve rol in de Opstand tegen de Spaanse koning Filips II. Als raadslid van de Raad van Brabant koos hij partij voor Willem van Oranje. Daarenboven bekleedde hij twee uitvoerende mandaten. Hij beheerde de rekeningen van het hertogdom Brabant, en superviseerde de versterkingen van de stad Brussel.

Toen in 1585 de oorlogskansen keerden, onderhandelde hij mee over de overgave van de stad Brussel. Overeenkomstig met zijn devies “Houdt middel mate” was hij voor beide partijen een aanvaardbare onderhandelingspartner. Na de overgave trok hij zich tussen zijn geliefde boeken terug in zijn landgoed “Klein Venetië” te Sint-Joost-ten-Node nabij Brussel.

De 16de-eeuwse bestseller “museumcatalogus van 1881 vermeld onder de tentoongestelde werken, en dat bleef het tot voor enkele jaren. 130 jaar blootstelling aan invallend zonlicht, vocht, en temperatuurschommelingen hebben het boek geen goed gedaan. Sommige pagina’s zijn zeer broos. Het boek is vervuild, de band beschadigd… Daarom heeft het boek dringend een restaurerende hand nodig.

Om dit boek veilig te stellen voor de toekomst vraagt het Werelderfgoed kunnen ontdekken. Voor de gelegenheid stelt het museum het boek tijdelijk opnieuw tentoon. Zo kan u zelf ontdekken waarom De Lusthof Der Maagden dringend gered moet worden.